Hưng Miếu hay Hưng Tổ Miếu là ngôi miếu
thờ Thế tử Nguyễn Phúc Luân (hay Nguyễn Phúc Côn) và bà Nguyễn Thị Hoàn - song thân của vua Gia Long, vị trí ở tây nam
Hoàng thành (cách Thế Miếu
chừng 50 mét về phía Bắc). Ngôi miếu hiện được dùng để thờ.
Nguyễn Phúc Luân,
đáng lẽ sẽ là người lên ngôi chúa, nhưng trong nội bộ chúa Nguyễn có loạn quyền
thần Trương Phúc Loan nên ông bị giam vào ngục và mất tại
nhà riêng. Tuy mất sớm (32 tuổi): nhưng ông đã để lại đến 6 người còn trai và 4
người con gái, trong đó có Nguyễn
Phúc Ánh, tức Gia Long - vị hoàng đế đầu tiên của Triều Nguyễn sau này.
Sau khi lên ngôi
Hoàng đế năm 1802, vua Gia Long
tìm lại mộ phần của phụ thân và xây dựng một ngôi miếu để thờ phụng. Theo sách
sử triều Nguyễn, việc xây dựng được hoàn tất chỉ trong 4 trên địa điểm của Thế Miếu
ngày nay, chính thức sử dụng từ tháng 3 năm 1805, ngôi miếu khi ấy có tên là Hoàng Khảo Miếu.
Đến năm 1821, vua
Minh Mạng cho dời Hoàng Khảo Miếu lùi về phía sau địa điểm cũ 50m để sử dụng
khu đất của Hoàng Khảo Miếu xây Thế Miếu. Sau khi hoàn tất ông cho đổi tên khu
miếu thành Hưng Tổ Miếu.
Tháng 2 năm 1947, khu miếu bị đốt cháy cùng với
Tử Cấm Thành và nhiều cung điện khác.
Năm 1950, Bảo Đại
về Huế mua lại An Khánh Vương từ, vốn là nơi thờ một người dòng
dõi hoàng tộc là An Khánh Vương Nguyễn
Phúc Quang (con vua Gia
Long) để xây dựng lại thành Hưng Miếu mới. Năm 1951, Hưng Miếu mới được tái
lập. Năm 1995, nó được trùng tu lại một lần nữa. Trong lần này miếu được sơn
son thiếp vàng.
Kiến trúc của
Hưng Miếu hiện tại có nền tảng từ An Khánh Vương từ. Nhưng vì mặt bằng của Hưng Miếu
cũ nhỏ hơn An Khánh Vương từ nên khi xây dựng người ta buộc phải dời hai hàng cột
mỗi bên và cắt bớt một số mái ở cả hai bên.
Trên một mặt bằng
gần như vuông: 19m x 19,20m người ta cấu trúc tòa nhà theo thức trùng diêm và
trùng lương của các cung điện khác ở Huế. Miếu là một ngôi nhà kép chừng 400m2
mái được lợp bằng ngói âm dương men vàng, nền cao 0,68 m bó bằng đá Thanh.
Toàn bộ dàn trò gồm
9 hàng cột tính từ trước đến sau và 8 hàng cột tính từ trái sang phải, kê chân
trên đá tảng cùng với các mảng trang trí đều được làm bằng gỗ quý: lim, sao, kền kền, huê mộc. Tất cả các kèo điều được
trang rất tinh xảo, mặt dưới và mặt trên đều được trạm trổ hoa lá và hình ảnh
có tác dụng làm các bộ phận gỗ trở nên nhẹ nhàng. Các cột trốn tuy nhỏ, nhưng
hai đầu được đẽo vuốt vào rồi nở ra hình hoa sen, rất ăn khớp với nhau. Giữa 2
cột trốn của mồi vì kéo còn dựng thêm các khung gỗ được chạm lộng hình kỷ hà với
kích cỡ khác nhau thay đổi theo từng tầng.
Hệ thống liên ba
chia làm 4 tầng mỗi tầng phân khoảng thành các ô hộc được trang trí theo lối “Nhất
thi Nhất họa” khắc nổi nhiều chủ đề: đôi sáo, đàn tỳ, pho sách .. đôi chỗ còn
có cả cây kiếm và cây như ý.
Mặt dưới mặt tiền
hạ doanh được trang trí một dải bản gỗ hình chữ U chia ra làm ô hộc với lối
trang trí giống hệ thống nhất liên hạ.
Hai gian áp chót
đối xứng nhau dưới trần thừa lưu, có hai bức đố bằng gỗ được chạm nổi, chạm lộng,
chạm kênh bông ở cả hai mặt trong và ngoài, ở chính giữa mỗi mặt là hình ảnh nổi
của một trong 8 bát bửu.
Đằng trước miếu
có một hàng cột gồm sáu cái đứng trên mặt sân được xây bằng xi măng giả đá. Ở đầu
cột chắp hình hoa sen đỡ lấy con-xơn (console).
Phần chính doanh
gồm có 3 gian và 2 kép, tiền doanh có 5 gian và 2 chái đơn. Mặt trước của mỗi
chái đơn mà mộ mảng tường xây được trang trí chữ "thọ" cách điệu, có
tác dụng tăng tính chịu lực.
Sân trước Hưng Miếu
có hình chữ nhật (20m x 18,45m) được lát gạch Bát Tràng.
Giữa sân là đường thần đạo lát bằng đá thanh, chạy từ bậc thềm ra đến Miếu môn
phía trước rộng 2,15m. Song song với hàng cột hiên là dãy các chậu sứ trồng cây
cảnh mỗi chậu đặt trên đôn bằng đá gồm 6 cái. Bên phải sân có một cái lư dùng để
đốt tờ sớ.
Bên phải trái
trong khuôn viên Hưng Miếu còn có hai ngôi nhà Thần Khố (nhà kho của Thần) và
Thần Trù (nhà bếp của Thần). Các khuôn viên được bao bọc bằng một bức tường cao
xây bằng gạch với 4 cửa đối xứng từng cặp: Chương Khánh, Dục Khánh, Trí Tướng
và Ứng Tường. Bên trái khuôn viên hiện vẫn còn 2 bia đá: bia đá dựng năm 1804
khắc bài văn Ngự chế của Gia Long và bia đá dựng năm 1821 khắc bài văn Ngự chế
của Minh Mạng nói lại lịch sử xây dựng Hưng Miếu và Thế Miếu.
