Ngọ Môn là cổng chính phía nam của Hoàng
thành Huế. Hiện nay là một trong những di tích kiến trúc thời Nguyễn trong
quần thể di tích cố đô Huế.
Ngọ Môn, có nghĩa đen là Cổng giữa trưa
hay Cổng xoay về hướng Ngọ, là cổng
lớn nhất trong 4 cổng chính của Hoàng thành Huế.
Trước kia tại vị
trí này là Nam Khuyết Đài, xây dựng đầu
thời Gia Long. Trên đài
này có điện Càn Nguyên, hai bên có hai cửa là Tả Đoan Môn và Hữu Đoan Môn. Đến năm Minh Mạng
14 (1833) khi triều Nguyễn tổ chức qui hoạch lại toàn bộ mặt bằng kiến trúc
Hoàng thành, Nam Khuyết Đài bị giải thể
hoàn toàn để lấy chỗ xây dựng Ngọ Môn. Về mặt từ nguyên, Ngọ Môn có nghĩa là
chiếc cổng xây mặt về hướng Ngọ. Hướng này, theo quan niệm của địa lý phong thủy
phương Đông là hướng Nam. Hướng của Ngọ Môn cũng như toàn bộ Kinh thành Huế
trên thực tế là hướng càn - tốn (tây bắc - đông nam) nhưng vẫn được xem là hướng
Ngọ (hướng nam). Theo Dịch học hướng nam là hướng dành cho bậc vua Chúa để “nhi
thính thiên hạ, hướng minh nhi trị”.
Về mặt kiến trúc
Ngọ Môn có dáng dấp tương tự Thiên An môn ở Cố cung Bắc Kinh nhưng vẫn
thể hiện rõ phong cách kiến trúc dân tộc Việt Nam. Ngọ Môn có hai phần chính
là: đài - cổng và lầu Ngũ Phụng.
-
Phần đài – cổng
Có bình diện hình
chữ U vuông góc, đáy dài 57,77m, cạnh bên dài 27,06m. Đài được xây bằng gạch đá
kết hợp với các thanh dầm chịu lực bằng đồng thau. Đài cao gần 5m, diện tích
chiếm đất hơn 1560m2 (kể cả phần trong lòng chữ U). Thân đài trổ 5 lối đi. Lối
chính giữa là Ngọ Môn, chỉ dành cho vua đi. Hai lối bên là Tả Giáp Môn và Hữu
Giáp Môn, dành cho quan văn, võ theo cùng trong đoàn Ngự đạo. Hai lối đi bên
ngoài cùng nằm ở hai cánh chữ U là Tả Dịch Môn và Hữu Dịch Môn, dành cho binh
lính và voi ngựa theo hầu.
-
Lầu Ngũ Phụng
Lầu Ngũ phụng là
phần lầu đặt ở phía trên đài - cổng. Ngoài phần thân đài, lầu còn được tôn cao
bởi một hệ thống nền cao 1,15m cũng chạy suốt thân đài hình chữ U. Lầu có hai tầng,
kết cấu bộ khung hoàn toàn bằng gỗ lim với chẳn 100 cây cột. Mái tầng dưới nối
liền nhau, chạy vòng quanh để che cho phần hồi lang. Mái tầng trên chia thành 9
bộ, với rất nhiều hình chim phụng trang trí ở phần bờ nóc, bờ quyết, khiến tòa
lầu trông rất nhẹ nhàng, thanh thoát. Bộ mái chính giữa của lầu Ngũ Phụng lợp
ngói lưu ly màu vàng, tám bộ còn lại lợp ngói lưu ly màu xanh.
Ngọ Môn cũng là
nơi chứng kiến nhiều sự kiện lịch sử quan trọng. Nơi đây ngày xưa vẫn thường diễn
ra các lễ lạc quan trọng nhất của triều Nguyễn như lễ Ban sóc (ban lịch mới),
Truyền Lô (tuyên đọc tên tiến sĩ tân khoa)... Ngày 30 tháng 8 năm 1945, tại Ngọ Môn, vua Bảo Đại,
vị vua cuối cùng của Việt Nam, đã thoái vị và trao chính quyền lại cho chính phủ
lâm thời Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa.
