Chẳng biết từ bao giờ, loài rau xà lách xoong (có nơi còn gọi rau liệt) ở Quảng Trị quê tôi đã nức tiếng ở miền Trung và còn vươn xa hơn tới nhiều nước trên thế giới.
Nói về loài rau xà lách xoong này, người ta từng ví nó là một loài thực vật chỉ sống phù hợp với môi trường nước chảy. Còn có người lãng mạn và “hào phóng” gán cho loài này một cái tên nữa là: rau trên đá.
Ngày còn thơ, sau khi đưa trâu về chuồng, lũ trẻ chúng tôi thường lao mình xuống dòng suối nằm trong hệ thống giếng cổ của Gio An, Gio Linh để tắm. Con suối trong lành, nước mát vào mùa hè, ấm vào mùa đông có từ thời nào thì chẳng ai còn nhớ, chỉ biết bên cạnh con suối này là những ruộng rau Hảo Sơn quê tôi. Mùa hè, mẹ tôi thường nấu canh me chua ăn để “giải nhiệt” cái nắng nóng và gió Lào nhưng cứ cách ngày là nhất định có món rau xà lách xoong xào tỏi hoặc luộc chấm nước ruốc Cửa Việt.
Hiện nay hệ thống giếng cổ này đã xếp hạng di tích quốc gia, hàng ngày có nhiều khách du lịch tới tham quan. Giếng bắt nguồn từ mạch nước ngầm của núi đá, có một hệ thống mương dẫn thuỷ từ mạch nước ngầm này tới một cái giếng để tích nước, sau đó từ giếng này có nhiều mương dẫn nước ra ruộng đồng. Dọc theo các mương nước từ vách núi đến ruộng đồng cơ man là đá cuội, hai bên mép mương xanh mướt những nương rau xà lách nằm trộn lẫn trùm mình trong những hòn đá cuội.
Rau xà lách còn được người dân cấy trồng ở những thửa ruộng bậc thang, ruộng này vô vàn là đá cuội, đá trộn lẫn trong đất và nước từ giếng dẫn xuống chảy tràn qua cho đến thửa ruộng thấp nhất. Loài rau này sống phù hợp với dòng nước chảy là vậy. Nước chảy quanh năm kể cả mùa nắng hạn nên rau xà lách xoong quanh năm đều phát triển tốt và người dân quê tôi có thu nhập đều đều từ rau. Cứ sau 20 ngày là thu hoạch một lần, mỗi m2 ruộng có trên 20 bó rau với giá bán ở chợ là 3.000 đồng một bó (giá năm 2011).
Rau xà lách xoong Hảo Sơn đã nổi tiếng từ lâu. Thời phong kiến người ta cung tiến vua đặc sản này và được vua khen. Người Pháp khi cai quản nhà tù Lao Bảo vào đầu thế kỷ 19 đã “ghiền” loài rau này nên cho các tù nhân gánh nước ở sông Sê Pôn lên rồi cho chảy ở một con mương để tiện cho loài rau này phát triển.
Xà Lách Xong trộn Thịt Bò
Ngày nay, khi nhiều người than vãn về chất lượng vệ sinh an toàn thực phẩm của các loài rau, người ta hướng đến loài rau sạch thì rau xà lách xoong Hảo Sơn như đã đủ tiêu chuẩn để chọn lựa. Bởi nước suối trong sạch chảy từ vách núi tắm tưới cho loài rau này quanh năm, ngoài ra thuốc trừ sâu hay phân bón sẽ không phù hợp với loài rau này.
Ngày nay, khi nhiều người than vãn về chất lượng vệ sinh an toàn thực phẩm của các loài rau, người ta hướng đến loài rau sạch thì rau xà lách xoong Hảo Sơn như đã đủ tiêu chuẩn để chọn lựa. Bởi nước suối trong sạch chảy từ vách núi tắm tưới cho loài rau này quanh năm, ngoài ra thuốc trừ sâu hay phân bón sẽ không phù hợp với loài rau này.
Cách chế biến món ăn có rau xà lách xoong cũng khá đơn giản. Một bó rau có thể nấu canh với tôm tươi, luộc chấm với ruốc, làm rau sống hay đem xào qua với thịt bò. Riêng món rau xào thịt bò phải đợi khi thịt bò đã chín và thấm gia vị rồi tắt lửa sau đó mới bỏ rau vào, trộn đều làm như vậy ngọn rau chỉ nửa sống nửa chín, ăn rất giòn; ngoài ra nếu nấu loại rau này ở nhiệt độ cao thì sẽ mất đi vitamin.
Yên Mã Sơn
